Thursday 25 July 2013

Gutakna inh Galvanh khat hi lel hi.

Leitung mihing te inh tawmvei ih nuntak sungin pawlkhat te tungnun ki tuhtuh ih hi lel aa, pawl khat te lungkim na ding zongin pawl khat te thupha bawl kisa in mite huhhuh in pawl khat te u leh nau kikhualin nundan tuamtuam tawh ih nungta tek hi,

Hi te sungkawmkaal lak panin guta,guktakna cih kammal a tawmthei penin tawmkhat ih gennuam hi. Tu masiah hunkhat laite in guta cih kammalpen ki lipkhapin ki zaihko kici phih hi, Tua mah bangin guktak ding kikihta inh zongh guta tamzaw deuh hi. Tuhun ciangin guta cih pen kammalkhat galvanh khat leh nasep dan khat hi lel hi cih kitel siamta a hih manin kua mah guta nuam nawnlo in zongh mivanh te guktaak kisa nawnlo hi .

Tua a hih manin tuhun ciangin puak eekeekin mot paupau hun hi nawnlo aa mite pilvaang ta a hih manin galvanh nam tuamtuam / vanh jat nam tuamtuam jangta uh hi. Thupha bawlna zongh vanh jat khat mah hi lel aa, guktakna zongh vanh jat khat hi lel hi.....

A thupi pen ah vanh khempeuh naa khempeuh a hun leh a mun zui-a ih jat siam ding a kisam pen a hihi.

Friday 19 July 2013

Lusuangh leh Tedim ki Dona

                                                       Galpi Vai.
 1944 kumin Mangkang te inh Japan te Khamhtunggam pello-in onglut ding cih thei uh a hih manin Mangkang te inh Khamhtung mite pawl khat India gam puak uh hi. 1945 kumin Mangkang te Khamhtunggam onglut kik in Zomi te namthum/pawlthum in ongkhen uha 1. Falam/Hakha. 2. Tedim. 3. Chinhill Battalian cih a hihi.

                                                      Lusuang Gal.

   1917 kumin Mangkang te inh Khamhtung mite Piantit pai in galhuh ding ci-in ongcial uh ciangin ongpua lama om Luasuang te inh painuamlo uh a hih manin nialin na leh do uh hi.1919kumin Mangkang ten zongh a cih nadinguh theilo in Pu,Hau Cin Khup makai sakin Levy 100 khawmin kilemna khalkhat sung na bawl uh hi.
   Pu,Hau Cin Khup inh Uu te Nau te aw ongkap hetkei un eite Unau khat sungkhat te ih hihi onglut zaw un ci-in zawl/sam dena Lusuang te inh ongkap kei mah nung inh kong theih na dingun dialkang ongkhimh un ci-in a ki hosim uh hi.
   Tua hunin Piantit pai te khasum a tampen $100,$75,$50,$30 cih bangin kikhen aa nautaang ten $20 sanguh hi. Galsunga site luangman $ 300 a hihi.(pia uh hi ) Piantit gal huh sungin Camp thumvei kikhel-a 1. Biscout 2. tai 25 a kigamla na-ah 3. Brazil Camp cih te hi-in pawl 78 kigawmna phual te a hihi.Khua damdan pen Butsubgah samul namkhat kiphah aa mawzaa thuapnih pheituam thuapthum leh ngawngawh cih bangin kijang a hihi.
   Zomi te paltan tumh kipat 1921 kum hi-in 1941 Dec khasungin Japan galpi kawlgam onglut hi.1941 Dec 23 ni-in Bomber 60,fighter 30 ongkuanna sungah fighter 11 kikap khia in mihing tulnih si-a 1941 Dec 25 ni-in Bomber 80 leh fighter 20 ongpai leuleu aa Bomber 7 leh fighter 14 kikap khia leuleu hi.

                                                    T-Levy Pianna.

   Tedim Levy piankum 1942 kum hi-in Vuandok N+W+Kelly O.B.E inh Tedim Levy namnih in ongphuan a hihi. A. Levy ten thau tawi-in galvil uh aa. B. Levy ten anntang tuibuk leh a kisam dangteng sem uh hi. 1906 kumin Tedim khua ah Zomi Palik 50 kiphuan aa,Khuasak Bu Mangpum leh Tonzang khuapan Suan Pum te makai uh hi. Hi tengpen 1910 kum ciangin Military galkap suakin Falam ah mivon(kala/vaai) te tawh kizom uh hi.
                                                   Tedimgam aa Zato Omcilna.

   1890 kumin Mangkang te Tedim ah ongteng pah uh aa Galkap zato,Sikkhau to leh vuakdok zumh pite ongkoih uh hi, 1909 kumin Tonzaang khua pi ah Civil zato koih uh aa 1924 kum ciangin Tedim ah ki tuah hi.
                                                   Piantit Gam Cooly Kuanna.

   1917 kumin galpi khatna Germany te leh Mangkang te kido in Mangkang te inh huhna ong ngenuh a hih manin Sihzaang te leh Sukte kizawnin mi 500 leh Kam Hau uk sungah mi 500 kila in vekpi gawm 1000 kipai hi.Tua mihing tul khat tepen pawl nihin kikhen aa simh 61 leh simh 62 a hihi. pawl 61 sungah makai te Bu-Mang Pum,U,Pau Za Cin,U,Chin Mang,Ngin Vum,U,Vial Zen,U,Hau Za Nang, U,Hang Kho Cin leh U,Chai Kam te a hihi. pawl 62 sunga makai te U,Do Cin Lian,U,Khup Za Dal,U,Thang Za Khai,U, Song Theu,U,Khat Kam leh U,Thuam Pau te banah tampi a hihi.

                                                 Kam Hau Thu Khun.

   Tua hunlai takin hausa te leh upa te kikum in thusia a pian leh tua ci khen ding thu hoih a pian leh tua cih ding ci-in a namnamin bawl uh a hih manin tuhun dongin Kam Hau thukham/Kam Hau upadi kici hi.

                                           Kawl Lai Sang Piancilna.

   1904 kumin ABM pawlpi  te vai hawmna tawh Khuasak leh Tonzaangah Kawllai sang hong masa pen uh hi.Tua hunlai in a sia te unh Kawllai bek hilh lo-in Pasian thu genna tawh thuah kawm uh hi.

                                         Mangkang Kumpi te Kham.

   1887kuma kipan Mangkang kumpi inh Kawlgam sungteng  lak khituh ciangin Khamhtunggam zongh ongla nuam uh a hih manin galkap maang RAIKES inh khamhtunga gualzo pen Falam Pu, Tson Bik samin khamhtunggam AIJAl painuam ka hih manin na gam uh kong nawk thei din ci-in a dot leh pu,Tson Bik inh khaktan ngamlo in 1888kum akipan khamhtung kah ding ongkipan uh hi. A hi zongin khamhtung mite inh naphallo-in a hatna zah un nado uh aa kum thum sung sawtin na do uh hi.
   1890kum ciangin Tedim vuandok masa pen Mr.Cavy tawh kiciamna bawl uh aa gal lel sa lel ih om leh ki huh ding hi hangh a ki huh lo ih om leh ciampeel zawzaw sialsi luangbangin asi luangta hen ci-in sialmei in kivat uh hi kici hi.
   1891 Feb 01 ni zingsang naili in Tonzaang khua umcih in la uh hi.

                                            Meiteei te Pausiat Dan'
   Meiteei te Tedim khua simdingin ongkuan suk uh-a Tedim khua ih simh zawh ciangin a Saihadial puan uh leh Tedim ukpi pa zi kuan tangding ci-in kituh kholkhol uh-a tua thu ukpipa zi pi Ciin Ngul inh azak ciangin naasalua a hih manin la dawngthum hi bangin na phuak hi,,,,,
(a). Zaangvui Sai leh lia ka sak duang dota'n sa banghawm ee,
(b). Na awi nam aw zin aw e, na awi nam aw....
(a). Khua minthang beelbang suan ding do lunmang zongh dawh ai tawh kop sunni bang asa ci ee,
(b). Dawh ai tawh kop sunni bang asa ci ee zin inh awilo khua khang phalbi inh sem veh ee....
(a). Sunni dongh un khua vaannuaimiza siam inh sei no gual inh tawi hanghawm taanding ci ee,
(b). Ih tawi thangno,damtui a,a luansangin vaimang nalam nuai silkhia bangtom hangh ee....ci-in la na phuak keuhkeuh hi.

   Hi bangthu teng a pianciangin Meiteei te inh Kam Hau mite ongzah takh den uh hi,Tua a hih ciangin a tate un a dot uh ciangin a tate uh kaamkaa sakin a sungah Falam zisan bakin hi bangh hi kici uh hi ci-in ki gen hi. Meiteei te inh a galtai kawmun vakaa ham za uh in avasa te na ngawn un takhtapa ci hi nawh tai un ci-in a nawhtai uh leh tunpi kua sikkha sawnsawn uh a hih manin kalasai Kam Hau mite inh a ai uh ongkhah tatak uh hi ci-in lau tetek uha a nawh tai toh mahmah uh hi kici hi.

                                            Meiteei te Gallai.

   Meiteei te inh Tedim khuapi a uk pu Kam Hau a khanlai in Falam,Dallang tawh kipawlin a pil asiam,a hauhna te uh thang mahmah a hih manin meiteei te a uk Leengpa ( Leengmangpa ) a kici inh haza in 1834 kuma kipan Tedim gamsimden hi ci-in kumpi zumlaibu sungah kiciam teh in ki gen hi.

                                         KiDo nu Nung.

   1857 kumin Maharaja Nilsein makai in a gammi galkap 3000 tawh Tedim gam sim dingin SUKNUK( sugnu ) lampan pu Kam Hau theih loh kalin kuansim in Muan Heng zaangah giahphual sat uha Muan Heng zaangpan (HQ) kisittelna a bawl khit uh ciangin Suangkaang mual dungah panmun la uha kamtai zuau sawlin ( zuau kamtai) hi bangin gensak hi.
a. Kam Hau pawl inh ongkap leh a thaukuang (anaseh)sungah tui phul ding hi....
b. Phim leh khau lengsakin a mit uh ki khui ding...
c. Naangkhau lom lengin a khut uh ki leh hen ding hi cisak hi.

                                           Tedim Pawl te..

   Tua ciangin Tedim pawl inh zongh a cih na dinguh thei loin Laalui khua khungh mualpan  Leitawhtan mualdongh taakpangh sat kawikawi in khuamui teh ban hal uh aa Meiteei te inh tua meikuang ( taakpangh kangh ) a muh uh ciangin Tedim te tamlua uh hi ih zokei ding hi ci-in lungkia pianpah uh aa hi bangin nisagih sung a ki galtot khit uh ciangin Meiteei galkap mangpa Suangsuaang tungah kahto in a galsim na dingdan en kawikawi hi. Tua laitakin pu,Za Tual inh a thau a suak thei peuh mah hiam ci-in a sinna in ngimngim in a kap leh a gawlgui kha tat in Beeltang luisung a kidenna pah hi.

  Tua ciangin Tedim pawl inh Meiteei te vokno delh akno delh bangin delh uh aa tuithauli (awdawnglui)sungah pawlkhat delh khia sukin a nungta laisun 1000 kim khawng suakta in a gamvuah tai to suak uh hi ci in ki gen hi.

                                                 Zothau Neihna.
   Ei Tedim gamah zothau ongtam phadiakna inh meiteei gal zawhpan hi ci in ki gen hi.